تفاوت ساختاری ساز سنتور با سایر سازهای زهی
ساز سنتور، سازی است که شکل هندسی منظمی دارد. سنتور برخلاف سایر سازهای زهی دارای ظاهری کاملا منظم و هندسی می باشد. شکل هندسی این ساز زهی مضرابی، ذوزنقه ای می باشد. همانطور که در مقاله ی انواع سازهای زهی گفتیم، سنتور یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی می باشد. یعنی نوازندگان ایرانی بطر گسترده از ساز سنتور می کرده اند. بگونه ای که سنگتراشی های به جامانده از دوران آشوریان و بابلیان نشان می دهد که ساز سنتور به طور وسیع مورد انتخاب نوازندگان سنتی ایران قرار می گرفته است.
چگونه ساز سنتور را بنوازیم؟
نحوه ی نشستن صحیح در هنگام نوازندگی ساز سنتور، تاثیر بسزایی در کیفیت طنین حاصل دارد. در واقع برای نواختن ساز سنتور بهتر است بدانید که سنتور از چه قطعات و اجزایی تشکیل شده است. با دانستن این نکات می توانید به تنظیم فاصله ساز و زاویه ی صحیح و بجای دست ها نسبت به سنتور بپردازید. جنس سنتور ترکیبی از فلز و چوب می باشد. سنتور از قطعاتی مانند جعبه ی صوتی، گوشی، خرک و سیم گیر ساخته شده است.
بزرگترین ضلع موازی جعبه ی صدا در نزدیکی نوازنده قرار می گیرد. دو ضلع دیگر با طول های برابر نیز، دو ضلعی را که موازی هستند، به شکل مورب قطع می کنند. ارتفاع جعبه ی صدا در سنتور در حدود 8 الی 10 سانتی متر است. بطور معمول و رایج برای ساخت سنتور، بزرگترین ضلع را به اندازه ی 90 سانتی متر در نظر می گیرند. و کوچک ترین ضلعی که در فاصله ی دورتری نسبت به نوازنده قرار دارد، با اندازه ی 35 سانتی متر ساخته می شود. و اندازه ی اضلاع مورب کناری 38 سانتی متر می باشد. روی سنتور دو حفره را می بینید. هدف از وجود این دو حفره ایجاد لطافت، نرمی و شفافیت در صدا می باشد. همچنین سازندگان ساز سنتور برای ظاهرسازی زیبا و دلنشین از این دو حفره که مانند گل دیده می شود، بکار می برند.
یکی از دلایل گسترش استفاده از سنتور در سازهای ایرانی، محدوده ی صوتی آن می باشد. محدوده ی صوتی سنتور بیشتر از 4 اکتاو است. سطح فوقانی سنتور نقاب رو نام دارد. دو ردیف از پایه های چوبی در سنتور، خرک نامیده می شوند. این دو ردیف از خرک ها هرکدام به طرف خاصی متمایل تر هستند. یعنی خرک های سمت راست به کناره های سمت راست سنتور و خرک های سمت چپ به کناره های سمت چپ سنتور نزدیک تر هستند. سنتور هایی که امروز ساخته می شوند، بطور رایج در هر ردیف 9 خرک تعبیه شده است. این 9 خرک در هر ردیف سبب می شوند که فضای سنتور به 4 بخش تقسیم شود. اگر خواسته باشیم بگوییم که چه تعداد سیم از روی یک خرک می گذرد، باید بگوییم از روی هر خرک 4 سیم می گذرد. لازم است بدانید که سیم هایی که از روی این 9 خرک می گذرند، هرکدام قادر به تولید صدایی در محدوده صوتی با بسامد معین هستند. یعنی هر کدام از 4 سیمی که از روی یک خرک می گذرند، باید دقیقا روی یک صدا کوک شوند. درصورتی که اگر صدای یکی از سیم ها متفاوت باشد، صدای حاصا از آن نت بطور کامل اشتباه است. این ویژگی سنتور سبب می شود تا سنتور علاوه بر پرکاربرد بودن در نوازندگی های گروهی و تک نوازی با دقت بسیار بالایی کوک شود. و از همین لحاظ نیازمند زمان زیاد و دقت بیشترب برای کوک کردن است.
به سطح جانبی سنتور، کلاف راست می گویند. هر سیم در سطح جانبی یا کلاف راست به یک گیره ی معین پیچیده شده است. این گیره ی معین گوشی نام دارد و در سمت دیگر با یک قلاب به سیم گیر متصل می شود. گوشی سنتور می تواند بچرخد. با چرخش گوشی سنتور نوازنده می تواند طول سیم و بسامد آن را تغییر دهد. در نتیجه نوازنده می تواند با کلید یا چکش به کوک کردن سنتور بپردازد. سوالی که ممکن است پیش بیاید این است که آیا همه ی سیم های سنتور یک نوع هستند یا خیر. برای تولید صداهای بم و زیر، دو نوع سیم در سنتور بکار گرفته می شود. سیم های سفید برای تولید صداهای زیر استفاده می شود. این سیم ها از جنس آلیاژ نیکل هستند. نوع دیگر سیم های سنتور، سیم های زرد هستند. سیم های زرد در سنتور از آلیاژ برنج ساخته می شوند. البته این را هم بدانید که سیم های زرد بر روی خرک های سمت راست و سیم های سفید روی خرک های سمت چپ بصورت متناوب قرار می گیرند.
همانطور که در ابتدای مقاله گفتیم، ساز سنتور یکی از سازهای زهی ضربه ای است. یعنی با دو چوب نازک سنتور نواخته می شود. در واقع زخمه یا مضراب بعنوان واسطه ای میان دست های نوازنده و سیم های تعبیه شده روی خرک سنتور عمل می کند. جالب است بدانید که خود مضراب های سنتور هم دارای ساختار مختص به خود هستند. هر یک از مضراب های سنتور شامل بخش های عمده ای مانند سر مضراب، ساقه، حلقه و دم تشکیل می شود. برای نواختن سنتور، انگشتان دست نوازنده به ترتیب و با صورت مشخصی در داخل حلقه ی مضراب قرار می گیرد. سپس با بکارگیری سر مضراب و حرکت چرخشی مچ، می توان بر روی سیم ها ضربه ای وارد کرد. ممکن است با لمس کردن سر مضراب فکر کنید که یک پارچه ی نمدی را حس می کنید! درست است. سازندگان سنتور برای افزایش لطافت صوت سنتور به سر مضراب ها نمد می چسبانند. البته ممکن است بر روی بعضی از مضراب ها نمد تعبیه نشده باشد. این مضراب ها معمولا سر پهن دارند.
در ایران چند نوع ساز سنتور داریم؟
در کشور ایران از لحاظ ساختاری و کاربردی تعداد متنوعی از ساز های سنتور وجود دارد. بعضی از سنتور ها تعداد بیشتری خرک دارند. سنتورهایی که دارای 10، 11 و 12 خرک هستند. سنتور های سی کوک، سنتور باریتون، سنتور کروماتیک، سنتور کروماتیک بم و سنتور باس انواع دیگری از سنتور های ایرانی هستند.
تفاوت بین سنتور باس و سنتور معمولی در جعبه ی صوتی آنها می باشد. جعبه ی سنتور باس نسبت به سنتور معمولی اندازه ی بزرگتری دارد. سیم های سنتور باس، روکش های فلزی در اندازه های متفاوتی دارد. و از روی هر خرک 2 الی 3 سیم می گذرد. همچنین صدا دهی این نوع از ساز سنتور نسبت به سنتور معمولی یک اکتاو بیشتر می باشد.
کلاف سنتور سُل کوک تقریبا 90 سانتی متر است. اما کلاف سنتور لاکوک از کلاف سنتور سُل کوک کمتر است و اندازه ی دقیق آن 83 سانتی متر می باشد. سنتور سُل کوک دارای 2 ردیف 9 تایی خرک می باشد که خرک سوم آن نُت سُل دارد. خرک سوم سنتور سُل را می توان بر مبنای نت لا 440 هرتز تنظیم کرد. سنتور لاکوک نسبت به سنتور معمولی در اندازه های کوچکتری تولید می گردد. این سنتور جزو سازهای انتقالی است. و مناسب برای هم نوازی های گروهی می باشد. منظور از اینکه سنتور لاکوک جزو سازهای انتقالی است یعنی برای ساز سنتور لاکوک باید یک پرده پایین تر نُت نویسی بکنیم. این سنتور دارای دو ردیف 9 تایی خرک می باشد که خرک سوم آن نُت لا است. برای مثال اگر خواسته باشیم با سنتور لاکوک، شور لا بدهد باید روی کاغذ نت شور سُل را بنویسم.
با سنتور کروماتیک می توان صداهای کروماتیک را تولید کرد. در این سنتور با اضافه کردن یک خرک بین خرک های سیم های سفید و زرد می توان اصوات مورد نیاز را تولید کرد. در این نوع از سنتور، تعداد خرک های زرد و سفید به ترتیب 12 و 11 عدد می باشد. در بین این خرک های زرد و سفید، 4 خرک اضافی قرار داشت. اکنون تعداد 7 خرک کوچک اضافی نیز به مجموعه خرک های سنتور کروماتیک افزوده شد. در نتیجه می توان 30 خرک را روی سنتور کروماتیک مشاهده کرد. با این تعداد از خرک ها می توان در مجموع 41 صدا تولید کرد. سنتور کروماتیک بم، اصواتی را با فاصله ی یک پنجم کمتر از سنتور کروماتیک تولید می کند. و محدوده ی صدای ان به 4.5 اکتاو می رسد. سنتور کروماتیک بم در مجموع 35 خرک برای تولید 35 صدا روی صفحه دارد. همچنین این سنتور در قسمت صدا های بالا، تعداد کمتری خرک دارد.
چگونه بهترین نوع سنتور را انتخاب کنیم؟
در پاراگراف های پیشین قطعات سازنده سنتور و انواع سنتور را تشریح و بررسی کردیم. اما نکته ای که حائز اهمیت می باشد آنست که آیا می توان سنتورها را درجه بندی کرد و سپس با توجه به این نکات، آن ها را خرید.
به جعبه ی صوتی سنتور دقت کنید و آن را بطور کامل بررسی نمایید. یعنی هر چهار ضلع محیط سنتور، صفحه ی رویی و زیرین سنتور و قطعاتی که به آن اتصال دارند را بطور کامل وارسی کنید. سپس ببنید که قطعات سنتور شکستگی و ترک نداشته باشد. چون داشتن ترک و شکستگی روی سنتوری که حتی جنس آن بهترین نوع باشد، فایده ای ندارد و نتیجه ی حاصل از نواختن آن زیاد جالب به نظر نمی رسد.
البته دقت کنید که تخلخل چوب سنتور با ترک با شکستگی کاملا فرق دارد. در حقیقت نباید شیارهای خیلی ظریف چوب از حد نرمال خود بیشتر باشد. جالب است بدانبد که همین تعداد نرمال شیارهای ظریف سبب می شود که صدای دلنوازتری به گوش شنوندگان برسد. این را نکته را نیز بدانید که گره با تخلخل و ترک فرق می کند. گره ی چوب یعنی بخش های تیره ی روی چپ. اگر این بخش ها را دید این سنتور را خریداری نکنید. زیرا این گره ها در حین استفاده می توانند مشکل ساز باشند.
سنتور را بلند کنید و به مسطح بودن سطح زیرین و رویی آن دقت کنید. یا می توانید سنتور را روی سطح مسطح و صافی بگذارید و ببینید که آیا سنتور لق می خورد یا خیر. چون سنتور کاملا نو و استفاده نشده نباید لق بخورد یا نباید انحنا داشته باشد. اگر سنتور انحنا داشته باشد، با استفاده ی آن بتدریج شاهد خواهید یود که ترک ها روی سنتور ظاهر می شوند. البته وجود انحنای جزیی در مرکز صفحه زیر جزو معیارهای اساسی انتخاب بهترین سنتور می باشد.
بدیهی است که برای خریدن سنتور به قسمت های فلزی آن توجه کافی و لازم داشته باشید. سیم های سنتور، سیم گیرها، گوشه گیر و سایر سیم های مفتولی که فلزی هستند، نباید زنگ خورده باشند. اگر این قسمت ها زنگ زده باشند یعنی جنس مواد خام بکار رفته در آن نامناسب می باشند. به همین دلیل با گذشت زمان استفاده از سنتور صدای نامناسب آن دیگر گوش هیچ شنونده ای را به خود جلب نمی کند.
برای بررسی رنگ سنتور توجه داشته باشید که هر چه ابعاد ظاهری سنتور بزرگتر باشد، رنگ آن تیره تر باشد بهتر است. و سعی کنید از سنتورهایی که روی صفحه ی آن از خاتم کاری یا معرق استفاده شده است، خریداری نکنید. زیرا یکدستی، صافی و مسطحی ساز سنتور از بین می رود. به همین دلیل اصوات سنتور ضعیف می شوند. و دیگر شما نمی توانید بهترین سنتور را در دستانتان داشته باشید.
همانطور که گفتیم گوشی ها و سیم گیرهای سنتور مهم ترین قسمت برای تنظیم کوک های آن می باشد. هنگام خرید آن حتما به این قسمت ها نیز توجه داشته باشید. توجه داشته باشید که این بخش ها خرد شده یا دارای ترک نباشند. خیلی از هنرجویان موسیقی شاید به این نکته زیاد توجه نکنند. اما وقتی دو انتخاب دارید. مثلا بین سنتوری که چندین بار کوک شده و سنتوری که اصلا کوک نشده؛ سنتوری را انتخاب کنید که چندین بار کوک شده است. و اگر فکر می کنید خودتان هنوز تخصص کافی در این زمینه ندارید، می توانید از افرادی که در این زمینه تخصص کافی و لازم را دارند کمک بگیرید تا بطور آزمایشی سنتور مد نظرتان را کوک کند. این کار به شما این امکان را می دهد تا بدانید که کیفیت سنتور شما چقدر است.
در هنگام خرید بهترین سنتور توجه داشته باشید که مهم است ساز سنتور با چه چیزی رنگ شده باشد. در هنگام رنگرزی سنتور بطور معمول از سیلر، لاک یا شاپان استفاده می شود. اگر از افراد با تجربه در مورد خرید بهترین سنتور بپرسید، می گویند که سنتوری که با لاک رنگ آمیزی شده باشد، از کیفیت بیشتری برخوردار است. سیلر بدلیل خاصیت پوشانندگی بالای چوب سنتور، منافذ ظریف و ریز سنتور را از بین می برد. از همین جهت کیفیت صدای سنتور در درجه ی مناسبی قرار نمی گیرد. دقت داشته باشید که رنگ اصلی چوب سنتور با رنگ آمیزی روی آن متفاوت می باشد. یعنی ممکن است رنگ اصلی چوب روشن باشد، اما رنگ آمیزی آن تیره باشد.
قبل از خرید بهترین سنتور مشخص کنید که می خواهید چه نوع طنینی تولید کنید. سنتورهایی که طنین طولانی تولید می کنند، صدای تشت می دهند اما سنتورهایی که قادر به تولید اصوات کوتاه هستند، صدای خفه ای دارند. و بهترین راه برای تست کردن کیفیت طنین سنتور در هنگام خرید، ثابت ماندن کیفیت صدا هنگام گذر از سیم های زرد به سفید و برعکس آن می باشد. بعضی از سنتورها که هم بعنوان بهترین سنتور و هم بعنوان سنتورهای خوش صدا تلقی می شوند، صداهای بسیار بلند و آرامی دارند. یعنی هنگام نواختن آنها در کیفیت صدا تغییری ایجاد نمی شود.
قیمت سنتورها در چه بازه ای قرار دارد؟
اینکه خواسته باشید سنتور را برای چه هدفی بخرید، روی قیمتی که می پردازید، تاثیر بسیار زیادی دارد. اما اگر خواسته باشیم قیمت کلی سنتور را در بازار فعلی یعنی سال 98 بدانیم، قیمتی بین بازه ی هفتصد هزار تومان تا دو میلیون تومان می توانید هزینه کنید. البته این رنج از قیمت برای تمامی سنتورها نیست. سنتورهای حرفه ای بیشتر از پنج میلون تومان و شش میلیون تومان هم قیمت دارند. و این بستگی به نوع چوبی دارد که سنتور از آن ساخته شده است. در میان چوب های رایج و پراستفاده برای ساخت سنتور، چوب گردو و سایر چوب های آزاد بیشترین قیمت و بیشترین کیفیت را به خود اختصاص می دهند. همچنین به تمام مواردی که در بخش های قبل یعنی انتخاب بهترین نوع سنتور گفتیم، توجه داشته باشید. سنتورهایی که عمر چوب خشک آنها بیشتر باشد، کیفیت بالاتری نسبت به سایر سنتورها دارند.
