“دل زِ دستم رفت و جان هــم!! بی دل و جان چون کنــم؟؟ / سر عشقت آشکارا گشت! پنهان چون کُنــم…” بخشی از آواز دشتی استاد محمدرضا شجریان است که اکثر ایرانیان با این آواز دلنشین و غنی آشنا هستند. البته مردم جنوب ایران (خصوصا افراد ساکن در بخش دشتستان) با آواز دشتی، آشنایی بیشتری دارند. چون بسیاری از بخش‌های آواز دشتی در دستگاه شور وجود دارد. تاریخچه آواز دشتی هم گویای منشا این آواز سنتی و فارسی است. گرچه که مدت زیادی است که آواز دشتی در میان ایرانیان محبوبیت زیادی دارد، اما باز هم این محبوبیت همچنان وجود دارد.
پس از شنیدن آواز دشتی چه احساسی خواهید داشت؟
زمانی که آواز دشتی را می‌شنوید، احساس می‌کنید که آواز سوزناکی را شنیده اید. احساس حزن و غمی که آواز دشتی در دل انسان هویدا می‌کند، آواز دشتی را نسبت به سایز آوازهای سنتی موسیقی ایرانی متمایز می‌کند. البته این احساس حزن و غم انگیزی در آواز دشتی بیشتر از دستگاه شور است و همین مورد را هم می‌توان جزو تفاوت‌های میان آواز دشتی و دستگاه شور دانست. البته یکنواختی احساس انسان در آواز دشتی مشاهده نمی‌شود. چون در انتهای آواز دشتی، گوشه عشاق به میان می‌آید و راه را برای بازگشت به دستگاه شور باز می‌کند.
آواز دشتی چیست؟
آواز دشتی به تنهایی خود هویت تئوری و هنری ندارد. چون آواز دشتی بخشی از دستگاه شور می‌باشد و تقریبا می‌توان گفت که آواز دشتی بدون دستگاه شور، معنای به خصوصی ندارد. بخشی از تاریخچه آواز دشتی در فرهنگ و سنت مردم شمال ایران قرار دارد. از طرفی، بخش دیگری از آواز دشتی در جنوب کشورمان جای دارد. با توجه به این موضوع و به طور کلی، آواز دشتی توانسته است که دو فرهنگ شمال و جنوب ایران را به یکدیگر اتصال بدهد. به همین خاطر است که زمانی که آواز دشتی به گوش افراد می‌رسد، احساسات ما متبلور می‌شود.
چه تفاوتی میان آواز دشتی و دستگاه شور وجود دارد؟
با این که آواز دشتی متعلقاتی از دستگاه شور می‌باشد، تفاوت‌هایی هم دارند. فواصل بین دو پرده و یکی از گوشه‌های این دو نوع با هم متفاوت است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
تفاوت فواصل میان آواز دشتی و دستگاه شور
| درجه‌ها | میزان فواصل |
| درجه اول تا دوم | سه ربع پرده |
| درجه دوم و سوم | سه ربع پرده |
| درجه سوم تا چهارم | یک پرده |
| درجه چهارم تا پنجم | یک پرده |
| درجه پنجم تا ششم | نیم پرده |
| درجه ششم تا هفتم | یک پرده |
| درجه هفتم تا هشتم | یک پرده |
در واقع آواز دشتی بخشی از گوشه شور است. درجه پنجم دستگاه شور را می‌توان همان آواز دشتی دانست. به همین خاطر در آواز دشتی، درجه پنجم از اهمیت بیشتری برخوردار است. البته غیر از درجه پنجم، درجه سوم هم در آواز دشتی اهمیت دارد. به طور کلی، آواز دشتی دارای گوشه‌های متفاوتی است. در لیست زیر به این گوشهها اشاره کرده ایم.
- دشتستانی
- حاجیانی
- بیدگلی (یا بیدِکانی)
- چوپانی
- اوج
- گیلکی
- کوچه‌باغی
- غم‌انگیز
- سَمَلی
گوشه عشاق
گوشه عشاق بخشی از دستگاه شور است. اما گوشه عشاق به وضوح در دستگاه شور به گوش نمی‌رسد. در مقابل، گوشه عشاق در آواز دشتی به وضوح شنیده می‌شود. دلیل وجود گوشه عشاق در آواز دشتی، ایجاد راه برای بازگشت از آواز دشتی به دستگاه شور می‌باشد. به همین خاطر می‌توان گفت که ارتباط بین آواز دشتی و دستگاه شور، جدانشدنی است.
