ساز کمانچه یک ساز ایرانی است که ساخت اولیه آن در دوره صفویه صورت گرفته. این ساز دارای قسمت های مختلفی می باشد. کاسه اصلی ترین قسمت آن است. این کاسه در اشکال مختلف ساخته می شود. در قسمت های مرکزی ایران به ویژه استان لرستان استفاده از این ساز متداول تر می باشد. این نوع سازها دارای صدای شفاف و پر قدرتی هستند که انواع مختلفی از نظر شکل و اندازه دارند.
معرفی ساز کمانچه
یکی از سازهای زهی آرشه ای که از سازهای قدیمی ایران است، کمانچه نام دارد. این ساز را باید از انواع تکامل یافته رباب دانست. این ساز از ارکان موسیقی ایران مربوط به دوره صفویه است. در این ساز کاسه ای گرد وجود دارد که مثل ویولن و تار سیم های آن به وسیله گوشی کوک و محکم می گردد. قسمت های مختلف آن دارای جنس پوست، استخوان و فلز می باشد. در این ساز یک پایه وجود دارد که از جنس میله فلزی بوده و در قسمت انتهایی آن است و روی زمین یا پا قرار می گیرد.
برای ساخت ساز کمانچه از چوب کهنه و به عمل آمده درخت افرا و توت استفاده می کنند. این ساز را باید در حالت نشسته نواخت. نوازنده این ساز را به صورت عمودی در دست چپ گرفته و در طول دسته انگشت های دست چپ را حرکت می دهد. آرشه را نیز با دست راست می گیرند و آن را در حرکات رفت و برگشتی روی سیم ها می کشند.
تاریخچه این ساز
این ساز از جمله سازهای قدیمی است که دارای سابقه ای تاریخی در مشرق زمین می باشد. در کشورهای مشرق زمین از این ساز زیاد استفاده می شده است. در استان لرستان این ساز از سابقه ای قدیمی برخوردار است. در این استان بیشتر مردم علاقه زیادی به موسیقی دارند و در خانه بیشتر مردم این منطقه این ساز را می توان پیدا کرد. در این استان از این ساز با سازهای گوناگونی استفاده می شود. در کتاب موسیقی مبیر فارابی می گوید که یک ساز وجود دارد که شبیه به غژک می باشد و برای به صدا در آوردن آن از کمان استفاده می شود. سازی که در استان لرستان بود دارای سه سیم بود که در آن سیم سوم را به هم پیچانده و در گذشته از سیم برق در آن به کار برده می شود. در اشعار مسعود سعد سلمان از کمانچه به فور یاد شده است. همچنین فرخی نیز اشعاری درباره غژک دارد.
تفاوت های این ساز با ویولن در چیست؟
در زمان های گذشته ساخت این ساز را به وسیله ۳ سیم انجام می دادند. ولی امروزه با کمک ۴ سیم ساخت ساز کمانچه را انجام می دهند. در دستگاه های مختلف ایرانی این ساز داراب کوک های متفاوتی می باشد. پس از اینکه ساز ویولن وارد ایران شد در کوک کردن ساز کمانچه نیز تغییراتی به وجود آمد. امروزه کوک و انگشت گذاری این ساز مشابه ویولن صورت می گیرد. کوک اصلی و رایج این ساز که این روزها انجام می شود به صورت می لا ر سل است. این ساز نسبت به ویولن دارای صدای تو دماغی تری است. اما صدای ویولن به طبیعت نزدیک تر است. چون در ساختمان آن از پوست استفاده می شود. نوازنده ویولن شاهد انگشت گذاری خود است و جهت زدن نت های گوناگون به چرخاندن این ساز نیازی نخواهد داشت.
اجزای اصلی ساز کمانچه
کاسه این ساز را باید اصلی ترین قسمت آن دانست، این کاسه به شکل های مختلفی ساخته می شود. از نظر جنس نحوه ساخته شدن در اندازه ها و شکل های های غیر یکسان و غیر ثبیت شده است. ساخت کاسه ها از نظر شکل به صورت کروی یا مخروط ناقص می باشد. کمانچه هایی که دارای کاسه مخروط شکل باشند، غالبا دارای پشت باز هستند. صدای این نوع کمانچه ها پر قدرت و شفاف است و چون دارای کاسه سبک می باشند، روی این کمانچه ها می توان اجرای قطعاتی که به چرخیدن سریع ساز نیاز دارند را به راحتی انجام داد.
یکی دیگر از اجزای این ساز خرک نام دارد، خرک بر روی پوست قرار گرفته و از خرک برای چسباندن سیم ها به پوست استفاده می شود. از دیگر اجزای آن باید آرشه را نام برد. در ابتدا به آن کمانه می گفتند. این ارشه از یک چوب که یک سمت آن دارای انحنا است، ساخته شده و بلندی آن ۶۰ سانتی متر می باشد. جنس آرشه از موی دم است بوده و برخلاف دیگر سازها نوازنده موی آرشه را روی چوب محکم نمی کشد و نوازنده در زمان نوازندگی فشار را به تناسب تغییر می دهد.
نحوه ساخت این ساز
در زمان های گذشته ساخت این ساز با ۳ سیم صورت می گرفت و گاهی نیز از ۲ سیم برای ساخت آن استفاده می شد. امروزه آن را با ۴ سیم نیز می سازند و بر روی دهانه اش پوست می کشند. این پوست معمولا از شکم گاو، پوست آهو و یا پوست ماهی می باشد.
انواع مختلف کمانچه
این ساز دارای انواع مختلفی است که در زیر برخی از آن ها را معرفی می کنیم. سازهای نوع پشت باز را از چوب توت می سازند و ساخت این ساز به صورت یک تکه می باشد. کاسه های کروی دارای دو نوع ترکه ای و یک تکه می باشند. کمانچه های ترکه ای را به گونه ای می سازند که کاسه از طریق چسباندن ترکه هایی بر روی قالب خم شده صورت گرفته باشد. کاسه های یک تکه را با کمک چوب های مختلف مانند چوب گردو خراطی می سازند. وزن کاسه آن از کاسه های ترکه ای بیشتر بوده و در آن چرخش ساز معمولا سخت خواهد بود. در ساز کمانچه موسیقی سنتی معمولا قطر بیرون ماسه ۲۰ سانتی متر می باشد. لازم به ذکر است که در مناطق مختلف ایران کاسه این ساز دارای اندازه های متفاوتی می باشد.
در ساز کمانچه ترکمنی ساخت این کاسه با اندازه بسیار کوچک انجام می شود. در دیگر نقاط دنیا نیز سازهایی شبیه به این ساز وجود دارد که کاسه های آن کوچک بوده و معمولا آن را با پوست نارگیل می سازند. بر خلاف کاسه این ساز، دسته آن دارای شکلی یکسان می باشد. جنس این دسته معمولا از چوب گردو بوده و دارای شکلی به صورت مخروط ناقص می باشد. قطر دسته این ساز در شیطانک ۳۷ میلی متر بوده و در جایی که محل اتصال به کاسه است دارای اندازه ۳۱ میلی متر است. دسته آن نیز دارای طولی به اندازه ۳۱ سانتی متر می باشد.
