موسیقی جاز

نواختن پیانو و گیتار در کنار هم، سبکی به نام موسیقی جاز را پدید می‌آورد. البته این موضوع، پدیده جدیدی نیست. هماهنگی در نواختن دو ساز گیتار و پیانو سبب می‌شود تا نوازنده به ریتم هر دو آن‌ها تسلط داشته باشد. چرا که نوازنده باید حس موسیقی جاز را به مخاطب یا شنوندگان، القا کند. در غیر اینصورت، القای موسیقی جاز برای نوازنده، کار آسانی نخواهد بود. خوب است بدانید که در نخستین زمان‌های شکل‌گیری موسیقی جاز از گیتار آکوستیک استفاده می‌شد. این درحالی است که هم اکنون نوازندگان بیشتر از گیتار الکتریک استفاده می‌کنند. بیشتر از هر چیزی باید بدانید که موسیقی جاز تنها یک سبک کلی نیست. بلکه به یک سبک از موسیقی اطلاق می‌شود که دارای زیرمجموعه‌های متعددی است. همراه ما باشید تا به بررسی مفصل و جامع موسیقی جاز بپردازیم.

سبک موسیقی جاز چیست؟

حضور سبک‌های مختلف موسیقی در دنیا باعث شد تا دنیای آموزش موسیقی تنوع بیشتری داشته باشد. یکی از سبک‌های موسیقی در جهان، سبک موسیقی جاز است. از ویژگی‌های موسیقی جاز می‌توان به استفاده از نُت‌های محزون اشاره کرد. نُت‌های محزون در بحث تخصصی با حروف لاتین به صورت Blue Notes نام بُرده می‌شود. علاوه براین، سنکُپ از نمونه اصطلاحات رایجی است که در سبک موسیقیایی جاز به چشم می‌خورد. سنکُپ به معنای متصل شدن کشش ضرب ضعیف به ضرب قوی است. این روند باعث می‌شود تا تاکید در ضرب‌ها ایجاد شود و خصوصا قسمت‌های ضعیف تر، با تاکید بیشتری اجرا شوند. اگر این روند را ادامه دهید، متوجه حالتی خاص در موسیقی خواهید شد. به این حالت، سنکُپ می‌گویند که از ویژگی‌های بارز موسیقی جاز می‌باشد.

سایر ویژگی‌های موسیقی جاز عبارتند از:

• ضرب‌های کشیده، کوتاه و خرامان در جاز، بعنوان یکی از سبک‌های قدیمی و فرعی موسیقی جاز شناخته می‌شود.
• وجود تغییرات داینامیکی وسیع و به کارگیری ندا و پاسخ، نشان دهنده سبک موسیقی جاز است.
• اجرای چندین ریتم مجزا در موسیقی جاز به وفور به چشم می‌خورد که به آن، پلی ریتمیک می‌گویند.
• از ویژگی‌های بارز موسیقی جاز این است که به صورت بداهه‌نوازی، نواخته می‌شود. بداهه‌نوازی همان حالتی است که بدون هیچ تنظیم و هماهنگی از قبل، موسیقی نواخته می‌شود.

موسیقی جاز در زبان و فرهنگ انگلیسی به صورت jazz نوشته می‌شود و با تلفظ جَز خوانده می‌شود. تاریخچه بوجود آمدن این سبک، متعلق به چندین سال‌ اخیر نیست. اواخر قرن نوزدهم یا اوایل قرن بیستم، دقیقا همان زمانی است که موسیقی جاز در آمریکا بوجود آمد. از همین رو، نخستین فُرم موسیقی هنری در آمریکا به موسیقی جاز اطلاق می‌شود.

همان‌طور که در ابتدای مقاله بیان کردیم، سبک موسیقی جاز به سبک‌های فرعی متعددی تقسیم می‌شود که در لیست زیر، برخی از آن‌ها را مشاهده می‌کنید:

• دیکسی‌لند
• بی‌باپ
• بیگ‌بند یا سوینگ
• فری‌جاز
• کول جاز
• فیوژن
• اسید جاز
• سول جاز
• جاز برزیلی
• مُدال جاز
• آوانگارد جاز
• سالسا جاز
• سموث جاز

بعد از ظهور سبک موسیقی جاز چه پیش آمد؟

ناگفته نماند که پس از گسترش یافتن موسیقی جاز در سراسر دنیا، فرهنگ سایر سبک‌های موسیقی هم دچار تغییر و تحول بسیاری شد. لذا، پرورش و رشد شگرف سایر سبک‌های موسیقی، مسئله‌ای دور از ذهن نبود. نمونه این تغییر و تحول، پدید آمدن سبکی به نام جاز نیواورلینز بود. این سبک در سال 1910 بوجود آمد. البته ترکیب چندین دسته از آلت‌ها و سبک‌های موسیقی اولیه سبب حضور سبک جاز نیواورلینز شد. اگر سازهای بادی برنجی، گونه موسیقی رَگ‌تایم، موسیقی بلوز و بدیهه نوازی را در کنار هم قرار دهیم، این سبک بوجود خواهد آمد. خوب است بدانید که جاز نیواورلینز در میان سیاه‌پوستان آمریکا ظاهر شد.

فَری‌جاز و هارد باپ، نام دو نمونه از سبک‌های موسیقی جاز است که در ادامه با تاریخچه آن آشنا خواهید شد. در دهه 1950، موسیقی جاز به صورت بداهه‌نوازی طولانی نمایش داده شد که نغمه‌های استاندارد جاز در آن به گوش نمی‌رسید. در واقع، نوازنده در این سبک قصد دارد که احساسات خود را به صورت مستقیم بیان کند. فارغ از آن‌که خبری از روش‌های رایج جاز باشد.

هارد باپ هم زیرمجموعه‌ای از موسیقی جاز است که در راستای موسیقی بیپاپ، پدید آمد. ظهور این سبک موسیقیایی، بیانگر ریتم اند بلوز، موسیقی گاسپل، بلوز، پیانو و ساکسوفون بود.

به کارگیری اسلوب‌های موسیقی به جای به کارگیری آکورد از مُدهای موسیقی سبب شد تا زیرمجموعه موسیقیایی به نام مُدال جاز ظاهر شود. مُدال جاز در اواخر دهه 1950 با به کارگیری بداهه‌نوازی ابداع شد.

همان‌طور که از نام جاز راک فیوژن پیدا است، این سبک از تلفیق بداهه‌نوازی جاز با سازهای الکتریکی موسیقی راک، نواخته شد. اواخر دهه 1960 و اوایل دهه 1970، سبک موسیقی راک فیوژن ابداع گردید. سایر زیرشاخه‌های موسیقی جاز در دهه 2000 در بین نوازندگان محبوب شدند.

تعریف دقیق واژه جاز چیست؟

ریشه‌یابی واژه “جاز” را باید در فرهنگ غرب جستجو کنیم. کلمه لاتین jasm به معنای روحیه و انرژی است. استفاده از این واژه در دهه 1860، رایج و متداول بود. پیشینه مربوط به نگارش این کلمه به سال 1912 باز می‌گردد. در آن سال در مقاله لس‌آنجلس تایمز، یک بازیکن بیسبال، توپ جاز را بدین صورت معنا کرد. «به این دلیل که تلوتلو می‌خورَد و شما به سادگی نمی‌توانید کاری با آن بکنید.»

تاریخ به کارگیری از کلمه جاز به اوایل سال 1915 مربوط می‌شود. شیکاگون تریبون توانست این اصطلاح خاص موسیقیایی را در مجله خود چاپ کند. در پی مصاحبه با رادیو عمومی ملی که آن را ان‌پی‌آر می‌خوانند، یک موسیقی‌دان آمریکایی از اصالت این کلمه صحبت به میان آورد. بویی بلیک در ادامه گفت: «در یک جایی آن را جاز صدا زدند در حالی که جاز نبود بلکه جَس بود که کلمه نامناسبی بود و اگر شما معنی آن را می‌دانستید در جلوی خانم‌ها از آن عبارت استفاده نمی‌کردید.» در واقع، انجمن گویش آمریکایی، کلمه جاز را در قرن بیستم انتخاب نمود.

حال به بحث مهم تعریف واژه جاز می‌رسیم. یادآوری بعضی نکات برای پی بردن به مفهوم جاز در موسیقی لازم است. همان‌طور که بیان کردیم، جاز دارای زیرمجموعه‌هایی است که افراد را برای پی بردن به مفهوم آن، با دشواری‌هایی روبه‌رو می‌کند. یک تعریف گسترده می‌تواند تمام ابهامات شما را رفع نماید. تراویس جکسون این‌گونه بیان کرد که: «جاز، موسیقی‌ای است که کیفیت‌های مختلفی از قبیل سوینگ، بداهه‌نوازی، تعامل گروهی، بها دادن به صدای منحصر به فرد هر موسیقی‌دان و پذیرا بودن در برابر امکانات موسیقایی مختلف را شامل می‌شود.»

موسیقی جاز متعلق به کجاست؟

اصالت موسیقی جاز به غرب آفریقا تعلق دارد. سیاه‌پوستان آمریکایی هم ابداع کننده سایر سبک‌های موسیقیایی به نام رَگ‌تایم و بلوز هستند. این سبک از موسیقی در ابتدای سده بیستم ابداع شد. سپس در میان سیاهان آمریکایی رواج پیدا کرد. از آن زمان به بعد تا اکنون، این سبک از موسیقی دچار تغییر و تحول‌های بسیاری شده است.

موسیقی جاز ایرانی

تاریخ ظهور موسیقی جاز ایرانی به سال‌های پس از انقلاب باز می‌گردد. اگر چه که ایران بعنوان نماینده موسیقی جاز شناخته نمی‌شود، اما ردپای موسیقی جاز در عناصر مرتبط با آن در ایران دیده می‌شود.

یکی از گروه‌های موسیقی جاز در سال‌های 80، گروه ایجاز است. به همین خاطر، در سال 89، نخستین قطعاتی از این گروه اجرا شد. عزیزا مصطفی زاده و رضا تاج‌بخش در سال 89، قطعاتی از موسیقی جاز را اجرا کردند. هومن غفاری، رضا تاجبخش، دارا دارایی و بابک مالکی فر بعنوان نوازندگان مهمان این گروه بودند. کنسرت گروه ایجاز در 26 و 27 آبان ماه سال 89 در تالار وحدت برگزار گردید. در حقیقت، این کنسرت، اولین کنسرت جاز در سراسر کشور ایران بود. البته گفته می‌شود که این کنسرت، تلفیقی از جاز و عناصر موسیقی ایرانی بود. پیش تر، قطعه باور کن به صورت پاپ اجرا شده بود. اما این گروه در سبک موسیقی جاز اجرا نمودند. در بخش دوم کنسرت، بخش‌هایی مانند «همیشه»، «ویوا کارلوس»، «ادامه دار» و «سنتور من» به روی صحنه آمدند. قطعه «سنتور من» با ریتم‌های موسیقی آغاز گردید و در طول اجرا، گیتار باس، درامز و پیانو با یک ریتم جاز به کار گرفته شدند. در طی اجرای این کنسرت، آوای سنتی سنتور به سبک جاز تغییر پیدا کرد. در طی بیانیه‌ای، رضا تاجبخش بیان کرد که: «هر کشوری برای خودش یک سبک‌های مقامی دارد. در آن گام‌ها می‌شود با ملودی‌ها و هارمونی‌ها بازی کرد. می‌شود از موسیقی جاز و موسیقی مقامی خودمان دگیتاو چیز کاملا متفاوت را با هم ترکیب کرد و فضای جدیدی به وجود آورد.»

گروه بمرانی و پالت نیز جزو گروه‌های موسیقی جاز پس از انقلاب هستند.  فعالیت گروه بمرانی به صورت غیر رسمی از سال 87 در فضای کافه‌ها آغاز شد. آهنگسازی و اجرای زنده در تئاترهای شهر نیز از قدم‌های بعدی گروه بمرانی است. به همین خاطر، گروه بمرانی همانند گروه ایجاز، بعنوان یکی از نخستین گروه‌های موسیقی جاز پس از انقلاب اسلامی در ایران شناخته می‌شود. هم اکنون نیز گروه بمرانی در کشورمان در حال فعالیت است. یک نمونه از موسیقی جاز این گروه، ترانه «تو کجایی» از آلبوم «سیزده چهل» می‌باشد. البته لازم است بدانید که آن‌ها نیز سایر سبک‌های موسیقی را اجرا می‌کردند. بلوز و کانتری جزو سبک‌هایی است که آن‌ها اجرا می‌نمایند.

گروه پالت همانند دو گروه قبلی، در زمینه موسیقی جاز فعالیت خود را آغاز کردند. در آثار هنری گروه پالت به وضوح می‌توانید تلفیق بین موسیقی ایرانی با سبک‌های موسیقی غرب را درک کنید. گفته می‌شود که تنوع گروه پالت، خیلی بیشتر از دو گروه قبلی است. به همین خاطر، شما می‌توانید صدای سازهای  کنترباس، کلارینت، آکاردئون، گیتار و ویولن سل را گوش کنید. یک نمونه از تلفیق عناصر گوناگون در گروه پالت در ترانه «ماهی و گربه» از آلبوم «شهر من بخند» می‌باشد. در رابطه با موسیقی جاز بهتر است بدانید که در ابتدا از سبک موسیقیایی آن‌ها استقبال چندانی نمی‌شد. اما هم اکنون، گروه پالت حتی در میان ایرانی‌های خارج از کشور هم طرفداران زیادی دارد. به بیان ساده، همه نتایج مثبت گروه پالت به این دلیل می‌باشد که تلفیقی از المان‌های مختلف موسیقی در آن، به کار رفته است.

موسیقی جاز کلاسیک

برخی از اساتید بزرگ و برجسته موسیقی، تلفیق بین موسیقی جاز و موسیقی کلاسیک را از ریشه، مشکل‌دار می‌دانند. چرا که آن‌ها براین باورند که موسیقی کلاسیک، موسیقی است که همانند سبک‌های بتهوون یا هندل باشد. در صورتی که این چنین نیست. درست است که ما می‌توانیم برای توصیف موسیقی کلاسیک از سبک‌های موسیقی این دو خواننده یاد کنیم. اما تمام موسیقی کلاسیک به سبک‌های خوانندگی آن‌ها منتهی نمی‌شود. زیرا اسپایک جونز هم دارای آلبوم‌ها و موسیقی‌های خوبی است. لذا در کل، منظور ما از موسیقی کلاسیک، موسیقی خوب نیست که به دل تمامی افراد بنشیند. البته اختلافاتی بین موسیقی کلاسیک و موسیقی جاز وجود دارد.

در موسیقی کلاسیک، تمامی تئوری‌های موسیقی اعم از نت‌های ابتدایی، میانی و حتی نت‌های پایانی، از قبل تعیین شده اند. این درحالی است که در موسیقی جاز، همه اثرها براساس بداهه‌نوازی شکل گرفته است. به عبارتی دقیق‌تر و مناسب‌تر، موسیقی جاز زمانی نوشته می‌شود که شما آن را اجرا می‌کنید. این تعبیر از موسیقی جاز نشان می‌دهد که یک اصطلاح دیگر را می‌بایست برای توصیف آن، در نظر بگیرید. در ادامه کتاب دنیای زیبای موسیقی اثر لئونارد برنشتاین (ترجمه کاملیا مسیح) آمده است که موسیقی دقیق نام دیگر موسیقی جاز کلاسیک است. گرچه این تعبیر هم تا حدی غیر قابل قبول است.

نکاتی در رابطه با موسیقی جاز

1. موسیقی جاز یک سبک موسیقیایی ترکیبی است که ابداع شد.
2. موسیقی جاز در میان سایر سبک‌های موسیقی بعنوان آزاد ترین سبک موسیقی شناخته می‎‌شود.
3. هر کدام از زیرشاخه‌های موسیقی جاز بیانگر نام هنرمندانی است که به بداهه‌نوازی تسلط داشتند. به همین خاطر، اکثر نام‌های آن‌ها در میان مردم رد و بدل می‌شود.
4. موسیقی جاز دارای زیرشاخه‌هایی است که در اثر ترکیب آن با سایر سبک‌ها بوجود آمده است.
5. ساز کلارینت خیلی زودتر از ساز ساکسیفون در بین نوازندگان محبوب شد. به همین خاطر، بسیاری از نوازندگان این گونه فکر می‌کردند که دلیل موفق بودن آن‌ها در موسیقی جاز به علت تسلط بر ساز کلارینت است.
6. شور و حس علاقه نوازندگان به ساز کلارینت به گونه‌ای بود که حاضر نبودند از ساز ساکسیفون استفاده کنند.
7. روحیه رها و دور از تعلق نوازندگان باعث شد تا آنان به راحتی بتوانند ارتباط عاطفی با موسیقی جاز داشته باشند.
8. سبک موسیقی جاز برای افزایش خلاقیت و نوآفرینی بسیار مناسب است. به طوری که از سختی و افسردگی فرد نوازنده در حین نواختن موسیقی جاز، به شدت کاسته می‌شود.