آواز ایرانی

قدرت تاثیرات موسیقی سنتی ایرانی روی افکار و احساسات هر فردی تحسین برانگیز است، چرا که موسیقی ایرانی و سنتی می تواند کمک کند تا شما بتوانید به استرس های روزمره خودتان را مدیریت و کنترل کنید. اگر شما فردی هستید که به پیشینه ی سنتی ایران و موسیقی های سنتی ایران علاقه دارید باید بدانید که موسیقی اصیل و سنتی ایرانی می تواند حافظه ی شما را تقویت کند. وقتی که روزهای سختی را پشت سر می گذرانید، احساس خستگی و افسردگی در جسم و روح شما می نشیند و شما نیاز دارید که حس های منفی را از محدوده خودتان دور کنید؛ بهترین راه حل برای کاهش تدریجی افسردگی گوش گردن به موسیقی است که اصالت و فرهنگ غنی کشور ایران را به همراه دارد؛ یعنی ریتم پر انرژی موسیقی سنتی ایرانی می تواند احساس آرامش را در شما به اوج برساند. با همه ی دلایل گفته شده با دقت بیشتری مقاله “آواز سنتی ایرانی چیست؟” را بخوانید.

تعریف آواز در موسیقی سنتی ایرانی

برای اینکه بتوانیم تعریف کامل و جامعی از آواز خواندن در موسیقی ایرانی داشته باشیم، ابتدا باید تعریفی از واژه های گوشه، ردیف و دستگاه در موسیقی ایرانی را داشته باشیم.

لفظ مقام یک نوع طبقه بندی برای موسیقی ایرانی است

به نظر می رسد اولین بار در قرن هفتم لفظ مقام در موسیقی بکار برده شده است. قطب الدین شیرازی در قرن هفتم هجری لفظ مقام را بکار برد. در دوره ی معاصر و در دوره های پیشین تاریخ ایران برای طبقه بندی انواع مختلفی از موسیقی ها مثل موسیقی ایرانی، موسیقی عربی، موسیقی ترکی و آذربایجانی از طبقه بندی مقام یا پرده استفاده می شده است. در طول تاریخ در منابع متعدد موسیقی نام های دیگری برای لفظ مقام ذکر شده است که بطور دقیق نمی توان گفت که مترادف یا مترادف های لفظ مقام چیست. مقام در کشورها و فرهنگ های دیگر شناخته می شود، برای مثال در موسیقی جاوه به مقام، پاپت می گویند و در موسیقی هندی، مقام را راگا می نامند.

بدیهی است که ماهیت مقام ها و نوع تقسیم بندی آنها از ابتدای شکل گیری آواز تا اکنون ثابت نبوده اند و مقام ها در مدت زمان های مشخص دچار تغییر و تحول شده اند. مقام در بین انواع موسیقی ها اشتراک های بسیاری دارد و آنها را بر اساس ساختاری که برای اجرا بکار می روند دسته بندی می کنند. تعداد مقام های اصلی در موسیقی ایرانی، موسیقی عربی و موسیقی ترکی به ترتیب 12، 14 و 13 عدد می باشد. مفهوم مقام در طول تاریخ دچار تغییر و تحول شد و مفهوم دستگاه جایگزین آن شد. جایگزین شدن واژه ی دستگاه به جای لفظ مقام بخاطر جدایی موسیقی ایرانی از موسیقی عثمانی بود. در پی جدایی موسیقی ایرانی از موسیقی عثمانی دستگاه های موسیقی بعنوان تقسیم بندی جدید ملودهای موسیقی ایرانی در جایگاه دسته بندی مقام قرار گرفتند.

واژه ی گاه در لفظ دستگاه موسیقی ایرانی به معنای پرده ساز بوده است، از این رو دستگاه به معنای نحوه ی قرار گرفتن انگشتان دست روی پرده های ساز می باشد. هر دستگاه می تواند از چندین گوشه تشکیل شود. ردیف، گروهی سازمان یافته از ملودی ها در موسیقی سنتی ایرانی هستند که با ترتیب منحصر به فردی تحت قالب هایی مثل دستگاه ها و آوازها دسته بندی می شوند. در تئوری موسیقی سنتی ایرانی به نحوه ی قرار گرفتن آهنگ ها و نغمه های موسیقی در کنار هم، ردیف گفته می شود. آهنگ ها و نغمه ها در موسیقی ایرانی در قالبی به نام دستگاه یا آواز قرار می گیرند و به هر یک از آهنگ ها گوشه نامیده می شوند، یعنی هر گوشه بعنوان جزئی از یک یا چندین دستگاه به شمار می رود. برخی از منابع ایرانی نوشته اند که بعد از حمله مغول از لفظ گوشه برای اشاره به لفظ مقام بکار برده می شده است. تمامی گوشه ها می توانند قطعه های مختلفی را در موسیقی سنتی خلق کنند. از این رو طبقه بندی خاصی برای گوشه ها مطرح می شود. گوشه ها همیشه کوتاه نیستند و گوشه های طولانی تر به چند «قسمت» تقسیم می شوند که هر کدام از این قسمت ها توالی معینی دارند که ساختار آنها از یکدیگر تفاوت دارد و تمامی آنها در طول اجرای یک موسیقی بکار برده می شوند.

منابع موسیقیایی برای موسیقی ایرانی بطور معمول هفت دستگاه و پنج آواز بر شمرده اند. قرار گرفتن آوازها در کنار ملحقات دستگاه ها توسط علی اکبر فراهانی و فرزاندنش صورت گرفت. در کتاب های قدیمی که راجع به موسیقی ایرانی نوشته اند از 12 مقام بوسیلک، نوا، عشاق، زیر افکند، بزرگ، راهوی، زنگوله، حسینی، حجازی، عراق و اصفهان بحث می شده است.

لیست انواع دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی

با به کار بردن ردیف ما به تنهایی به یک لفظ گوشه اشاره نمی کنیم، لفظ ردیف در موسیقی ایرانی به ترتیب گوشه ها اشاره می کند. بطور معمول در یک دستگاه به گوشه ای که پایین ترین وسعت صوتی را دارد درآمد می گویند و سایر گوشه ها به دنبال درآمد قرار می گیرند، البته قرار گیری سایر گوشه ها به ذوق و سلیقه ی نوازنده موسیقی ایرانی باز می گردد.

آشنایی با دستگاه و آوازهای موسیقی سنتی ایرانی شور

یکی از دستگاه های پرشور و پر انرژی، دستگاه موسیقی ایرانی شور می باشد. آهنگ ها و موسیقی هایی که در جشن ها و محافل ها پخش می شود در همین دستگاه شور متولد شده اند. علاوه بر پرانرژی بودن این دستگاه در بین سایر دستگاه های موسیقی ایرانی، دستگاه موسیقی شور از بزرگترین و گسترده ترین دستگاه های موسیقی ایرانی به شمار می رود. از نظر جغرافیایی دستگاه موسیقی سنتی ایرانی شور متعلق به منطقه مازندران نزدیک می باشد. دستگاه موسیقی سنتی شور دارای ملحقاتی می باشد که هر یک به تنهایی استقلال دارند و جزء آوازهای مستقل شور به حساب می آیند. ابوعطا، بیات ترک، بیات کرد، دشتی و افشاری از آوازهای مستقل شور هستند.

آوازهای مستقل شور

آواز ابوعطا از موسیقی های بومی بسیار رایج ایران می باشد که یکی از نمونه های آن آلبوم «عشق داند» اثر محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی است. در آوار ابوعطا گوشه حجاز نقش بسیار مهمی دارد و اوج آواز ابوعطا در گوشه حجاز به اجرا در می آید. حجاز یک گوشه ی مفصل می باشد که اهمیت آن با آواز ابوعطا برابری می کند و در سایر موسیقی ها مثل موسیقی عربی و ترکی بعنوان مقام موسیقی شناخته می شود.

واژه ی ترک در آواز بیات ترک به مردمان ترک قشقایی اشاره می کند اما بعضی از افراد فکر می کنند منظور از کاربرد این واژه اشاره به ترک های ترکیه یا آذربایجان است. آواز ترک با دو دستگاه ماهور و دستگاه شور رابطه ی نزدیکی دارد و گوشه ی جامه دران از دستگاه همایون هم گاهی در آواز بیات ترک اجرا می شود. دو بیتی های بابا طاهر، شاعر ایرانی روی مهمترین گوشه ی بیات ترک یعنی گوشه ی قطار که گوشه ای اصیل است اجرا می شود. از نمونه های موسیقی که در آواز بیان ترک به اجرا درآمده اند می توان به اذان رحیم موذن زاده اردبیلی و تصنیف موسیقی «اندک اندک» از شهرام ناظری که تحت نظر جلال ذوالفنون اجرا شد، اشاره کرد.

پیشوند بیات در بیات ترک و بیات کرد مخفف واژه ی ابیات می باشد. در حقیقت فعل بیاتی خوانی برای خواندن دو بیتی هایی با مضمون عاشقانه تعریف شده است. آواز بیات کرد یا کرد بیات در برخی از ردیف ها از آواز دشتی به حساب می آید. برخی دیگر از ردیف های آواز بیات کرد جزء یک گوشه از دستگاه شور یا آواز دشتی به شمار می رود. در موسیقی کهن سنتی ایرانی بیات کرد مقام زنگوله دارای دو شعبه بود. نام های این دو شعبه چهارگاه وعُزّال بودند که پس از تحول مقام به دستگاه نام بیات کرد بعنوان نام یکی از گوشه های دستگاه شور بکار گرفته شد. بعدها فردی به نام علینقی وزیری بیات کرد را بعنوان گوشه ای از آواز شناخت.

واژه ی دشتی در آواز دشتی متعلق به منطقه ای از دشتستان است که اکنون در بوشهر و در کنار استان فارس قرار داد. با این حال بعضی از گوشه های آواز دشتی به موسیقی های شمال ایران و بویژه موسیقی استان گیلان بسیار شباهت دارد. آواز دشتی گوشه ای به نام “غم انگیز” در ردیف های خود دارد و از نظر محتوایی نیز محتوای بسیار غمگینی دارد. از بین آوازهای مستقل شور، آواز دشتی نزدیک ترین رابطه را به دستگاه موسیقی سنتی شور دارد. نظرهای متعددی در ارتباط با شباهت گوشه های آواز دشتی به سایر گوشه های دستگاه های موسیقی وجود دارد، برخی از صاحب نظران معتقدند که گوشه عشاق اوج آواز دشتی به حساب می آید و از دید برخی دیگر از منتقدان عشاق متعلق به دستگاه دیگری به نام دستگاه نوا می باشد. جالب است بدانید که تعداد فراوانی از لالایی ها و ترانه های محلی ایران بر مبنای آواز دشتی به اجرا در آیند. آواز دشتی بغیر از لالایی ها و ترانه ها در تعزیه ها بکار برده می شود، چون آواز دشتی در میان سایر آوازهای مستقل شور به گوش مردم عادی آشناتر به نظر می آید. از نمونه هایی که آواز دشتی حالت حماسی دارند و مضمون غم در آنها دیده نمی شود می توان به سرود مشهور میهنی و ملی گرایانه «ای ایران» ساخته ی موسیقی دان و آهنگساز روح الله خاقانی اشاره کرد.

آشنایی با دستگاه موسیقی سنتی ایرانی همایون

همانطور که از نام همایون پیداست، دستگاه همایون بخاطر احساس اشرافی و شاهانه ای که دارد، مورد استقبال شنوندگان قرار می گیرد. دستگاه موسیقی همایون از نظر بعضی معیارها مانند فواصل و دانگ با دستگاه شور ارتباط نزدیکی دارد، غیر از این دستگاه سنتی همایون به دستگاه سنتی سه‌گاه هم شباهت دارد. همان چیزی که باعث می شود اختلاف بین دو صدای موسیقی آشکار شود و گوش شنونده بتواند آن را تشخیص دهد، در موسیقی فاصله یا بُعد شناخته می شود؛ در واقع فاصله ی بین هر دو صوت موسیقی نسبت بسامدهای آنان می باشد. دستگاه همایون گوشه هایی دارد که مهم ترین آنها عبارتند از چکاوک، عشاق، بیداد، باوی، نی داود، راوندی، ابوالچپ، لیلی و مجنون، موره، طرز، نفیر، بیات عجم، زابل، شوشتری و عُزّال. آهنگساز سرود ملی «ای ایران»  درباره آواز همایون این مضمون را دارد که آواز همایون ” باشکوه، مجلل و آرام، و در عین حال مؤثر و جذاب و دلربا و زیبا” است. گفتنی است که دستگاه موسیقی همایون در شعرهایی بغیر از شعرهایی که حالت اشرافی دارند نیز کاربرد بسیار زیاد دارد، مثلا در ترانه های زورخانه ای و لالایی ها می توان از این دستگاه بهره برد و به گوش شنوندگان رساند. تصنیفی مانند تصنیف «بهار دلنشین» که با سرایندگی بیژن ترقی و به سرپرستی روح الله خالقی به اجرا در آمد از نمونه های دستگاه سنتی همایون می باشد. تصنیفی مانند تصنیف «امشب شب مهتابه» از ساخته بر مبنای آواز بیات اصفهان با هنرمندی علی اکبر شیدا ساخته شد.

آشنایی با دستگاه موسیقی سنتی ایرانی نوا

یکی از دوازده مقام اصلی موسیقی ایرانی در گذشته نوا بوده است که اکنون جزء دسته بندی های هفت دستگاه موسیقی سنتی ایران می باشد. دستگاه نوا مثل دستگاه شور پر از هیجان نیست، همچنین مضمون دستگاه شور مانند آواز شور بسیار غمگین نیست؛ مضمون دستگاه سنتی ایرانی نوا در میانه قرار دارد یعنی نه زیاد شاد است و نه زیاد غمگین. گرایش خوانندگان و آوازخوانان جوان نسبت به دستگاه موسیقی سنتی شور بیشتر است، به همین دلیل دستگاه ایرانی نوا مورد استقبال کمتری از آوازخوانان قرار گرفته است. گفتنی است که تا به حال اساتید زیادی از دستگاه نوا در خوانندگی خود استفاده کرده اند که بعد از آن اثر آنها به یکی از به یاد ماندنی ترین اثرها مبدل شده است. اثر هنری موسیقی چهره به چهره از محمد رضا لطفی، ردیف دان و موسیقی دان ایرانی، اثر نی نوا از آهنگ ساز و نوازنده تار و سه تار، حسین علیزاده جزء به یادماندنی ترین و ماندگار ترین موسیقی های دستگاه سنتی ایرانی نوا هستند. در برخی از نواحی ایران مثل خراسان و کرمانشاه دستگاه نوا بصورت اصلی و قدیمی اجرا می شود؛ در صورتی که در سایر مناطق جغرافیایی خوانندگان امروزی دستگاه ایرانی نوا را به شکل جدید اجرا می کنند. از گوشه های دستگاه نوا می توان به گوشه های بوسلیک، حسینی، نهفت، نغمه، عراق، خجسته، حزین، نیریز و نیشابورک اشاره کرد.

آشنایی با دستگاه موسیقی سنتی ایرانی ماهور

دستگاه سنتی ماهور جزء دستگاه های ایرانی است که بیشترین تعداد گوشه را دارد. 50 گوشه در دستگاه سنتی و ایرانی ماهور دیده می شود. اگر می خواهد از موسیقی را گوش کنید که حال و هوای شما را کاملا شاد کند و حس جوانی در شما اوج بگیرد، موسیقی سنتی طرب انگیزی را انتخاب کنید که در دستگاه موسیقی نوا قرار دارند. بعضی از 50 گوشه ی دستگاه سنتی ماهور با سایر دستگاه های سنتی ایرانی شباهت دارد یعنی نام برخی از گوشه های دستگاه سنتی ایرانی ماهور با دیگر دستگاه های ایرانی هم نام می باشد؛ برای مثال چند گوشه دستگاه موسیقی ماهور با گوشه های دستگاه راست‌پنج‌گاه و دستگاه نوا مشترک است. محمدرضا لطفی گوشه های مختلف دستگاه ماهور را به هشت دسته تقسیم می کند، درجه اول به درآمد، درجه دوم به داد، درجه سوم به آواز دشتی، درجه چهارم به حصار، درجه پنجم به فیلی، درجه ششم به خاوران، درجه هفتم به نیشابورک و درجه هشتم به عراق اشاره می کند. طبق گفته ی محمدرضا لطفی از درجه چهارم و درجه چهارم به بعد شکل جدیدی از ماهور اجرا می شود که برخی از اساتید مانند عبدالقادر مراغه ای توصیه نمی کند تا از شکل جدید ماهور اجرا شود. موسیقی مشهور و پر طرفدار «مرغ سحر» از نمونه هایی است که با دستگاه موسیقی سنتی نوا شناخته شده است. موسیقی «مرغ سحر» که توسط مرتضی نی داوود ساخته شده، کاملا از درآمد ماهور الهام گرفته شده است.

آشنایی با دستگاه موسیقی سنتی ایرانی چهارگاه

در موسیقی سنتی و قدیمی ایران علاوه بر مقام های اصلی و آوازها، بیست و چهار عدد شعبه نیز وجود داشت که نام یکی از شعبه ها «چهارگاه» بود. خود شعبه چهارگاه نیز بعنوان یکی از دو شعبه در مقام زنگوله قرار داشت، بعد از تحول مقام به دستگاه بعضی از دستگاه ها نام شان از همین شعبه ها نشئت گرفت. یکی از دستگاه های موسیقی که چهار دانگ آن بعنوان چهار دانگ اصلی موسیقی ایرانی ساخته می شود، دستگاه موسیقی سنتی ایرانی چهارگاه می باشد. ریشه دستگاه سنتی چهارگاه متعلق به مقام های گذشته و قدیمی موسیقی سنتی ایرانی نیست. در موسیقی ترکی دستگاه سنتی چهارگاه از اصلی ترین مقام های اصلی شناخته می شود، دقت داشته باشید که نمی توان گفت که چهارگاه از لحاظ فواصل موسیقی در موسیقی های مختلفی مانند موسیقی عربی و موسیقی ترکی مفهوم و جایگاه یکسانی دارد. ساختار ردیف و نام گوشه ها در دستگاه موسیقی سنتی چهارگاه به دستگاه موسیقی ایرانی سه گاه بسیار شباهت دارد. دیدگاه های متفاوتی برای مقایسه ی دو دستگاه چهارگاه و دستگاه شور وجود دارد، برخی از منتقدان موسیقی بر این باورند که دستگاه شور از قدیمی ترین و اصلی ترین دستگاه های موسیقی سنتی ایران به شمار می آید و برخی دیگر از منتقدان می گویند که چون دستگاه موسیقی چهارگاه دو دانگ متقارن دارد و از همین لحاظ جزء دستگاه های اصلی موسیقی ایرانی است. روح الله نظری در کتاب «نظری به موسیقی» که درباره نظریه ای برای موسیقی ایرانی و غربی نوشته است می گوید برای نشان دادن تمامی حالت ها، صفت ها و کیفیت های متنوع دستگاه چهارگاه، مناسب ترین و کاربردی ترین دستگاه سنتی ایرانی می باشد.

آشنایی با دستگاه موسیقی سنتی ایرانی سه‌گاه

یکی از دستگاه های سنتی که در همه ی کشورهای اسلامی رایج و متداول است، دستگاه سنتی ایرانی سه‌گاه می باشد. برخی بر این باورند که دستگاه موسیقی سه‌گاه از دستگاه موسیقی چهارگاه برگرفته شده است، اما وقتی یکی دو نت دستگاه موسیقی سنتی سه‌گاه عوض می شود حالت شور و وجد در بعضی موارد آشکار می گردد. از طرفی دستگاه سنتی سه‌گاه نسبت به دستگاه سنتی ایرانی چهارگاه حالت بیدار کننده ای دارد که هر شنونده ای متوجه آن خواهد بود. هر دستگاه، هر مقام و هر ردیف در موسیقی برای بیان احساسات بکار گرفته می شود، دستگاه سنتی ایرانی سه‌گاه برای بیان احساس غم و اندوه در موسیقی ها بکار می رود. البته نمونه ای را می توان یافت که از دستگاه موسیقی ایرانی سه‌گاه در نغمه های شاد استفاده شده است. موسیقی «گل اومد بهار اومد» از موسیقی دان و آهنگساز مجید وفادار با سرایندگی بیژن ترقی از نغمه های شاد این دستگاه سنتی به شمار می رود. درباره حال و هوای سه‌گاه نظرهای متفاوتی وجود دارد که بیشتر آنها به این نکته اشاره دارند که دستگاه موسیقی سنتی سه‌گاه حالت حزین و بسیار غمگینی دارد. برخی دیگر از صاحب نظران مانند مجید کیانی سه‌گاه را سپیده دم می دانند، سپیده دم یعنی پایان شب هر انسان و ظهور عشق بعنوان آغازگر زندگی انسان. آلبوم دلنشین «رسوای دل» با خوانندگی محمدرضا شجریان و تصنیف محبوب «من از روز ازل» مرتضی محجوبی، نوازنده ایرانی پیانو از قطعات بسیار تاثیرگذار هستند که به اجرا در آمده اند.

آشنایی با دستگاه موسیقی سنتی ایرانی راست‌پنج‌گاه

دستگاه موسیقی راست‌پنج‌گاه از دستگاه های منحصر به فرد موسیقی ایرانی است که با سایر دستگاه های ایرانی مشابهتی ندارد، البته دانگ اول دستگاه راست‌پنج‌گاه با دستگاه ماهور مطابقت دارد. برخی از منتقدان موسیقی بر این باور هستند که هدف نهایی ایجاد دستگاه راست‌پنج‌گاه مرکب خوانی می باشد. دستگاه موسیقی راست‌پنج‌گاه دارای دو گوشه است که با نام های «درآمد راست» و «پنج گاه» شناخته شده است (در اینجا درآمد راست همان درآمد دستگاه است) و گوشه های ‌پنج‌گاه در پرده های دستگاه موسیقی نوا به اجرا در می آیند. گوشه پنج‌گاه در دستگاه موسیقی راست‌پنج‌گاه بر مبنای فواصل «راست‌» نیست و فواصل آن با دستگاه شور مطابقت دارد. بهتر است بدانید که دستگاه راست‌پنج‌گاه این امکان را به خواننده می دهد تا بتواند با پرده گردانی به سایر دستگاه موسیقی دسترسی پیدا کند. برخی از گوشه های کاربردی دستگاه راست‌پنج‌گاه عبارتند از: گوشه پروانی، گوشه خسروانی، گوشه پنج‌گاه، گوشه زابل، گوشه سپهر و گوشه نفیر. از آثار هنری که بوسیله ی دستگاه راست‌پنج‌گاه در ایران صورت گرفته است می توان به «قافله سالار» اثری از محمدرضا لطفی و «چشمه نوش» اثری مشترک و محبوب از محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی اشاره کرد.